Z Lewkowa do Gręblowa – o uwłaszczeniu chłopów

Uwłaszczenie chłopów

Uwłaszczenie chłopów miało swój początek podczas zaboru pruskiego za panowania króla Fryderyka Wilhelma III (panował w latach 1797-1840).
Przyczynę powstania Franklinowa w połowie lat 30. XIX wieku można upatrywać w zmianach, do których doprowadziło uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich. Podstawą reformy była ustawa z dnia 8 kwietnia 1823 roku, na mocy której włościanie zaciężni wnosili o uregulowanie swoich stosunków względem właściciela wsi.
W wyniku nowych regulacji, zarówno w Lewkowie – wsi szlacheckiej leżącej w powiecie odolanowskim, obwodzie regencyjnym Poznańskim – jak i innych miejscowościach należących do Wojciecha Lipskiego (w tym Gremblowie), nastąpiły wielkie zmiany.
Część gospodarzy zaciężnych, którzy dotąd mieszkali „we wsi głównej” Lewkowie uwłaszczona została w tej miejscowości, a część „odbudowana” na gruntach zniesionego folwarku w Gremblowie.

Dziedzic „na polach gremblowskich” wydzielił grunty 25 włościanom zaciężnym ze wsi głównej Lewkowa, którzy objęli swoje ziemie w latach 1834-1838.

„Odbudowana osada nosić ma z dozwoleniem Królewskiej Regencyji w Poznaniu osobne nazwisko: Franklinów”.

„25ciu gospodarzy na Gremblowie, teraz Franklinów zwanym”

Wojciech Lipski nadał posiadłość:
1. Wojciechowi Tomczakowi, półrolnikowi – roli, łąki, nieużytków: 48 morgów, 90 prętów kwadratowych,
2. Szymonowi Ulichnowskiemu, półrolnikowi – roli, łąki, nieużytków: 47 mórg, 32 pręty kwadratowe,
3. Pawłowi Kościelskiemu, półrolnikowi – roli, łąki, nieużytków: 44 morgi, 71 prętów kwadratowych,
4. Kazimierzowi Tomczakowi, półrolnikowi – roli, łąki nieużytków: 44 morgi, 78 prętów kwadratowych,
5. Janowi Rożyńskiemu, ćwierćrolnikowi – roli, łąki, nieużytków: 22 morgi, 15 prętów kwadratowych,
6. Pawłowi Maroszkowi, ćwierćrolnikowi – roli, łąki: 23 morgi, 113 prętów kwadratowych,
7. Karolowi Jungowi, chałupnikowi – roli, łąki: 21 morgów, 47 prętów kwadratowych,
8. Wawrzynowi Herciakowi, chałupnikowi – roli, łąki, pastwiska, wód: 22 morgi, 68 prętów kwadratowych,
9. Wojciechowi Klusze (Klucha), chałupnikowi – roli, łąki, wód: 21 morgów, 101 prętów kwadratowych,
10. Sukcesorom Melchiora Talagi, chałupnikom – roli, łąki, pastwiska, wód: 21 morgów, 114 prętów kwadratowych,
11. Sukcesorom Stanisława Bilskiego (Bielskiego), chałupnikom – roli, łąki: 23 morgi, 133 pręty kwadratowe,
12. Marcinowi Kaczmarkowi, chałupnikowi – roli, łąki, wód: 21 morgów, 26 prętów kwadratowych,
13. Bartłomiejowi Adamkowi, chałupnikowi – podwórza i placów budynkowych, roli, łąki, wód:  20 morgów, 152 pręty kwadratowe,
14. Mikołajowi Chybie, chałupnikowi – roli, łąki: 22 morgi, 172 pręty kwadratowe,
15. Wojciechowi Pawlaczykowi, chałupnikowi – roli, łąki: 21 morgów, 34 pręty kwadratowe,
16. Józefowi Maciaszkowi, chałupnikowi – roli, łąki: 20 morgów, 86 prętów kwadratowych,
17. Sukcesorom Mikołaja Nowaka, chałupnikom – roli, łąki: 22 morgi, 147 prętów kwadratowych,
18. Sukcesorom Szymona Moszaka, chałupnikom – podwórza i placów budynkowych, roli, łąki: 20 morgów, 167 prętów kwadratowych,
19. Pawłowi Maciaszkowi, chałupnikowi – roli, łąki: 21 morgów, 45 prętów kwadratowych,
20. Magdalenie z Duczmalów zamężnej Janowi Ratajczykowi, chałupniczce – roli, łąki: 21 morgów,  102 prętów kwadratowych,
21. Piotrowi Czempińskiemu, chałupnikowi – roli, łąki: 21 morgów, 71 prętów kwadratowych,
22. Krystianowi Jungowi, chałupnikowi – roli, łąki: 21 morgów, 72 pręty kwadratowe,
23. Marcinowi Bilskiemu, chałupnikowi – roli, łąki: 21 morgów, 135 prętów kwadratowych,
24. Marii z Gzielów zamężnej Stanisławowi Marczakowi, chałupniczce – roli, łąki: 21 morgów, 160 prętów kwadratowych,
25. Maciejowi Branszowi, chałupnikowi – roli, łąki, wód: 21 morgów, 25 prętów kwadratowych.

„odbudowanych na Lewkowie dwunastu gospodarzy”

Wojciech Lipski nadał posiadłość:
1. Marcinowi Kucharczykowi;
2. Stanisławowi, Franciszkowi i Maryannie zamężney Walentynowej Maroszkowej, rodzeństwu Krysiaków;
3. Kazimierzowi Kościelnemu;
4. sukcesorom Antoniego Krysiaka;
5. sukcesorom Wojciecha Nowaczyka;
6. Stanisławowi Nowakowi;
7. Stanisławowi Maroszkowi;
8. sukcesorom Wojciecha Cieślaka;
9. Janowi, Rochowi i Maryannie zamężnej Matuszowey Chybinie rodzeństwu Skrzypczaków;
10. Gottfrydowi Oydzie (Osydzie?);
11. Piotrowi Klimkowi;
12. małoletniemu Pawłowi Bilskiemu.

Uwłaszczeni mieszkańcy nowo powstałego Franklinowa zobowiązani byli tak jak mieszkańcy Gremblowa oraz Lewkowa płacić dziedzicowi roczną rentę, czyli czynsz uiszczany w dwóch równych ratach w dniu św. Wojciecha (23 kwietnia) i św. Marcina (11 listopada).
Ponadto ponoszono jeszcze inne koszty, wśród których były m.in daniny na rzecz plebanii katolickiej w Lewkowie.

Powiat odolanowski u progu lat 40. XIX wieku.

W 1840 roku powiecie wydarzyło się 10 pożarów. Przy 4 z nich podejrzewano umyślne podłożenie ognia. Już w 1838 roku, przekonawszy się, że narzędzia ogniowe są niedostateczne, uchwalono na posiedzeniu sprawienie 8 wielkich sikawek. Ich wykonanie zlecono kotlarzowi Kutscherze, za które płacono po 250 talarów za sztukę. Jedna z nich trafiła do Lewkowa.
Na terenie powiatu istniało 6 gorzelni w tym 4 parowe, oraz 14 browarów. Piwo w nich robione było w większej części niesmaczne, a ilości wyprodukowanej wódki nie wystarczające. Ze 105 sołtysów w powiecie umiało czytać i pisać 74.

Powiat ostrowski

Powiat ostrowski wydzielony został w 1887 roku z części powiatu odolanowskiego. Był najmniejszym powiatem w Prowincji Poznańskiej. Obejmował 414,26 km kwadratowych i tylko jedno miasto – Ostrów, za którego zachodnimi rogatkami przebiegała granica powiatu (wieś Zacharzew, jak i Lewkowiec pozostały w powiecie odolanowskim). W 1932 roku powiat odolanowski został zlikwidowany, a jego obszar włączono do powiatu ostrowskiego.

Szkoła

Na skutek przeniesienia (translokacji) chłopów z Lewkowa (5 gospodarzy półrolniczych i 19 chaupników) do Gremblowa miejscowość tą miało zamieszkiwać 30 włościan wraz z rodzinami, dlatego zdecydowano o przeznaczeniu gruntu pod szkołę, której we wsi do tego czasu nie było, gdyż mieszkańcy uczęszczali do szkoły w Olendrach Lewkowskich (Lewkowcu). Nowa posiadłość na mapach gruntów włościańskich z Gremblowa została naniesiona na mapy przez geometrę Kittlausa w roku 1834. Na szkołę Wojciech Lipski bezpłatnie dał stary budynek karczmy pańskiej. 

Królewska Regencja w Poznaniu w piśmie do Landrata odolanowskiego (odpowiednika dzisiejszego starosty) z dnia 12 marca 1835 roku zatwierdziła członków Dozoru Szkolnego w Gremblowie w składzie:
1.proboszcz Zieliński z Lewkowa,
2.sołtys Antoni Libudziec z Gremblowa,
3.gospodarz Jakub Macioszek z Lewkowa,
4.sołtys Mikołaj Chyba z Lewkowa,
5.gospodarz Stanisław Marczak.

W kolejnych latach Dozór Szkolny składał się z sołtysów gmin, które należały do szkoły, jednak nakazem Królewskiej Komisji Obwodowej z dnia 9 listopada 1857 roku do Dozoru mogli należeć także członkowie każdej gminy, którzy przez nią zostali wybrani.
W Lewkowie pracowało 2 nauczycieli. Pierwszy z nich, Antoni Górski, pracujący w zawodzie od 1835 roku. Drugim nauczycielem był nauczający później w Gremblowie Herman Ociepka (1842-1917).
Z upływem czasu budynek szkolny (stara karczma pańska) niszczał coraz bardziej. Wymagane reperacje pochłaniały coraz więcej czasu i pieniędzy. Dozór Szkolny skrzętnie go naprawiał, jednak w 1873 roku podjęto ostateczną decyzję i zdecydowano pobudować nową szkołę na gruntach we Franklinowie.
Do katolickiej szkoły we Franklinowie uczęszczały dzieci z Franklinowa, Gręblowa, Michałkowa, Starego Stawu, Nowego Stawu oraz Szczygliczki. Bywały lata, w których w szkole we Franklinowie uczyły się także dzieci z Lewkowca (w 1909 do szkoły we Franklinowie chodziło aż 16 dzieci z tej miejscowości).
Z biegiem lat podjęto decyzję o rozbudowie szkoły i budowie kolejnego budynku. Pieniądze na ten cel pozyskano z budżetu państwa oraz z kasy gminy szkolnej. W przebiegające w latach 1912-1916 prace zaangażowany był m.in. Wojciech Lipski z Lewkowa, który na cele budowy podarował drewno oraz dostarczył kamienie i piasek. Nad całością przedsięwzięcia czuwał mistrz murarski August Kuhnt.
W 1909 roku do szkoły we Franklinowie uczęszczało 147 dzieci.

Kierownicy szkoły we Franklinowie:
do1905 roku – Ociepka Herman (1842-1917);
1905-1920 – Ryster Antoni (1868-1942);
1920-1925 – Suszycki Wacław (1891-1964);
1925-1930 – Bombol Roman (1893-1945, zginął tragicznie z niemal cała rodziną podczas nalotu radzieckiego);
1930-1936 – Jankowski Józef  (1900-1941, zamordowany w Oświęcimiu);
1936-1939 – Glapiński Bronisław (1900-?);
1945-1945 – St. Grodzka
1945-1969 –  Stanisław Mrowicki (objął stanowisko szkoły po powrocie z obozu jenieckiego)

Walka o odradzające się granice

            Jak wykazały badania, w Powstaniu Wielkopolskim pod dowództwem Jana Lipskiego (1892-1943) w 1 kompanii IV obwodu Straży Ludowej powiatu ostrowskiego z Franklinowa brali udział Adamek Wojciech, Kryjom Walenty, Leja Szymon i Wojciechowski Wincenty.

Polski Sejm Dzielnicowy.

Ważnym ogniwem w dążeniu Wielkopolan do utworzenia zjednoczonego państwa polskiego, były zorganizowane w dniach 3-5 grudnia 1918 roku w Poznaniu obrady Polskiego Sejmu Dzielnicowego. Udział w nim wzięli przedstawiciele całego społeczeństwa polskiego wchodzącego nadal w skład państwa pruskiego. W wyborach reprezentantów mogli brać udział wszyscy obywatele, którzy ukończyli 20. rok życia, w tym po raz pierwszy kobiety (które mogły również kandydować). Jak podaje „Dziennik Polskiego Sejmu Dzielnicowego…” z powiatu ostrowskiego w 1918 roku wybranych zostało 18 delegatów, wśród których znajdował się obok Wojciecha Lipskiego z Lewkowa Jan Zieliński z Franklinowa.

Gościniec (karczma)

Istniejący ponad 100 lat budynek gościńca we Franklinowie, w którym obecnie mieści się sklep spożywczo-przemysłowy, zbudowany został na polecenie Lipskich, właścicieli ziemskich z Lewkowa.
Wniosek o pozwolenie na budowę z datą 3 lipca 1913 roku wniesiony przez Dominium Lewków do Komisariatu Obwodowego Ostrów-Północ przyjęty został 6 dni później. Pod koniec września trafił z kolei do Urzędu Budowlanego w Ostrowie, który zaakceptował projekt podpisany przez Jana Lipskiego. Za wykonanie obiektu odpowiedzialny był kierownik budowy J. Szczodrowski z Krotoszyna.
Właścicielem karczmy było dominium Lewków.

Stowarzyszenia i inne organizacje (założone do 1939 roku)

– Biblioteka Towarzystwa Czytelni Ludowych (1908)
– Biblioteka Oświaty Pozaszkolnej (1939)
– Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” we Franklinowie (1922)
– Przysposobienie Wojskowe i Oddział Wychowania Fizycznego (1928)
– Kółko Rolnicze (1928)
– Koło Włościanek (1939)
– Oddział Towarzystwa Młodzieży Ludowej (1929)
– Wielkopolski Związek Młodzieży Wiejskiej „WICI” (1928)
– Spółka Łowiecka (1930)
– Ochotnicza Straż Pożarna we Franklinowie (1939)
– Chór szkolny i Towarzystwo Śpiewacze (1926?, 1928)
– Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” z Lewkowca (1926)
– Koło Młodzieży „Lewkowianka” z Lewkowca (1930)

Opracowanie: Tomasz Grzelak